In 2003/4 liep ik op de heen en terugweg dwars door het oude front van de Eerste Wereldoorlog. Die oorlog is van groot belang, groter dan in Nederland wordt erkent en onderwezen. Althans, in mijn tijd.

Het lijkt nu, bij de honderdste herdenking van het einde van die oorlog, ook in Nederland duidelijk, dat die oorlog waarschijnlijk van groter belang was dan de Tweede Wereldoorlog. Een mooie aanleiding en een mooi moment om mijn herinneringen, aan dat stuk van de wandeling, dwars door het front, weer op te diepen. Een wandeling die wel honderd jaar geleden lijkt.

In mijn blog over Fascisten en Katholieken schrijft ik over de rol van de Rooms-katholieke kerk:

De kerk heeft, vanaf de tweede helft van de 19e eeuw bewust en volledig, zich verzet tegen alle vrijheden en verworvenheden van na en door de Franse Revolutie. Eerst alleen theoretisch, met encyclieken en brieven, maar aan het eind van de 19e eeuw is er daadwerkelijk verzet ontstaan. De Kerk heeft dat verzet propagandistisch en theoretisch op gang gebracht en daadwerkelijk ondersteund door haar goedkeuring er aan te geven (Pius X).

Men moet zich realiseren dat de bevolking van Europa aan het eind van de 19e eeuw nog in meerderheid katholiek was en dat de afkeuring van de sociale ontwikkelingen door de Roomse Kerk enorme invloed heeft gehad (en waarschijnlijk nog wel heeft). Sociale en politieke onrust is zo door de Kerk flink opgestookt en in die zin heeft ze zeker een rol gespeeld bij het ontstaan van de situatie, die leidde tot de Eerste Wereldoorlog.

Ik zou het nu nog harder schrijven: ik beschouw de Roomse kerk als een  van de grootste stokers en veroorzakers van sociale onrust in die periode. Maar op de wandeling zelf ben ik nog niet zo ver en in de winter van 2003/4 beschrijf ik mijn ervaringen als volgt.

---

[…] Ik loop verder door het dorp. De heuvel op naar het monu­ment. Het is gigantisch, zeker in de con­text van dit dorp. Grote pilaren aan weerszijden. Steen uit de omge­ving. In de steen zit het vol met fossielen. Ik kan de botjes van de vissen tellen. Of zijn het muizen? Aan de kant van de rots waar ik onderlangs gelopen ben, staat een grote bronzen beker. Hier zie ik ook dat het mo­nument is geschonken door de staat Pensylvania om de bevrij­ding van het dorp door de Amerikanen te gedenken. Bijna alle monumenten in Frankrijk zijn ter herdenking van de ge­-

vallenen. Dit maar ge­deel­telijk. Ik kijk eens goed naar de bron­zen beker. In de beker, ei­genlijk op de be­ker, staat de spreuk: Truth is more important than peace [1]. Het is het eeuwige argu­ment voor oorlog. De waar­heid. Leg maar uit wat waarheid is. Wat de ab­solute poli­tieke waarheid is. Alleen bij absolute waar­heid heeft deze uitspraak geldigheid. Hit­ler’s waarheid was ook meer waard dan vrede. Maar hij verloor.

Ik ga terug naar de camping en lig lekker lui in het zonnetje. Van­avond zal het toch wel lukken in het restaurant? Er strijken twee Nederlanders naast me neer en we raken aan de praat. Ze zijn net vervroegd gepensioneerd en gaan weer kamperen. Grote tent hoor, want we moeten wel kunnen staan. We wor­den ook een dagje ouder (nog geen zestig!). Wandelen en lezen. De klas­sieke Hol­landse vakantie. Ik krijg een boek van ze te leen als zij een stuk gaan lopen. De Velden van Weleer. Over de Eer­ste Wereld­oorlog. Onbekende oorlog voor Neder­landers. Ik ben blijkbaar dichtbij die velden van weleer, want op de camping staan drie Duitsers die zich kleden als soldaten uit de Eerste Wereldoorlog en [nep] wapens bij zich hebben. Vroeg in de och­tend vertrekken ze met de auto om aan het eind van de dag bekaf terug te ko­men. Oorlogje spelen? Sou­venirs zoe­ken? Ik ga het niet eens vragen. Ik lees.

[…]

Vanuit Varennes, naar Clermont-en-Argonne, kom ik op afstand langs de ‘abris du Kronprinz’. Hier heeft de zoon van Wilhelm II van Duitsland de Eerste Wereldoorlog meegemaakt en was hij bevel­hebber van de slag om Verdun. Een slag die niet was be­doeld om te winnen of te verliezen, maar om uit te putten. Een luxe paleisje gevuld met vrouwen en drank. De route laat de abris rechts liggen en gaat links de heuvel af binnendoor de bossen richting de Haute Chevauchée. Langs de route zie ik af en toe diepe kuilen. Ik weet dat ik naar het front toeloop en ik let er op, maar an­ders zou je ze nauwelijks zien. Eerst is het een enkele. Het aantal neemt toe. Ik meen een lang­gerekte greppel te zien en verslijt dat voor een loopgraaf. Ik heb geen idee hoe het front er eigen­lijk uit­ziet. De route gaat vrij diep het dal in om op een goed begaan­bare weg uit te komen die fors stijgt. Het eindigt op een geasfalteerde weg en ik sla linksaf. Dan sta ik plotseling midden in het oude front van La Grande Guerre dat liep van de Noordzee tot de Zwitserse ber­gen. Links en rechts lopen de loopgraven en er is een geweldig gat van meer dan vijftig meter diameter waar een mijn is ont­ploft, diep onder de grond, om de loopgraven op te blazen. Er is een monument. Er is een bord met een kaart en een toelich­ting. Het is stil. Het is aangenaam rustig tussen de bomen. Ik ben de enige. Deze ruimte was het slagveld gedurende een paar campag­nes en tussendoor. De ruimte was bos voor het be­gon. Is volledig kaal geweest en is nu, negentig jaar later, weer bos.

[…]

Intermezzo – De Eerste Wereldoorlog

De Eerste Wereldoorlog is een in Nederland vergeten oorlog.
We waren neutraal.

[…]

De oorlog vroeg steeds grotere offers, de bondgenoten bleken een blok aan het been en de tegen­standers groeiden aan tot iets van dertig staten, zodat de verwachte snelle overwinning voort­du­rend uitbleef. Daarmee kwam weer de vraag naar grond­wets­hervor­mingen naar boven, die een einde zouden maken aan de positie van de oude elite. Al sinds 1848 had de wens naar her­vormin­gen als het zwaard van Damo­cles boven de Duitse oude elite gehan­gen. De draad zou breken. Wel kon in 1918, ook dankzij de Russi­sche revolutie, een vrede met Rusland worden gesloten, maar in de herfst van 1918 was de toestand aan het westelijk front uit­zichtloos geworden. De volledige ineenstorting volgde. Een revo­lutie maakte snel een einde aan de monar­chie en de Republiek werd geproclameerd op 9 november 1918. Op 11 november werd de wapenstilstand afgekondigd. Waar­schijn­lijk negen miljoen doden. Een veel­voud aan gewonden. Rudyard Kipling dicht: If any ques­tion why we died; Tell them, because our fathers lied.

Bij de ondertekening van het verdrag van Versailles vroeg een Duitse afgevaardigde aan de Franse premier Clemenceau: Ik vraag me af wat de geschiedenis hiervan zal zeggen. Clemen­ceau ant­woordt: die zal niet zeggen dat België Duitsland is bin­nenge­vallen. De Franse maarschalk Foch zegt: Ver­sailles is geen vre­desverdrag. Het is een wapenstilstand voor twintig jaar.

Einde Intermezzo

Ik bekijk het monument en eet wat koekjes. Het is stil voor zo­ver een bos stil is. Rui­sende bomen en fluitende vogels. Geen men­sen. Geen motoren. Dat is in Frankrijk, ook op de GR rou­tes, bij­zon­der.

Ik loop verder naar de andere kant van het front en zie zo het verschil tussen de ver­schillende soorten loopgraven. Daar waar gevochten werd en die als communicatielij­nen dienden.

De route buigt na het front, dat hier misschien iets van 300 me­ter breed is, links af en gaat de heuvel af om parallel aan de Haute Chevauchée door naar Clermont te gaan. Heuvel op en af door de bossen en langs loopgraven. De scherpe hellingen ne­mend die dit front zo moeilijk maakten. Hier is het oorlogsge­bied zoals het is ver­laten. Geen toeristen hier. Geen monumen­ten. Ik denk dat als je hier gaat graven er nog heel wat materi­aal naar boven te halen is. Ik loop door. De etappe wordt zwaar vanwege de warmte die maar aan blijft houden. Bij La Forestière raak ik de weg kwijt en kom ik bij de oorlogs­graven van 14-18 weer op de Haute Chevau­chée. Ik ontmoet een groep Vlamingen die vol bewondering voor mijn onderne­ming mij een liter water en een liter Isostar geven. Dankbaar drink ik. Ik blijf nu op de asfalt­route onder de bomen. Het is te warm om de heuvels te be­klimmen. Op een kilometer of vijf van Clermont-en-Argonne heeft de storm van 1999 zoveel schade aangericht dat ik volle­dig de weg kwijt raak [2]. Ik neem een verkeerd pad op wat nu een verwilderde kapvlakte is waar allerlei soorten bomen opko­men. Wel mooi, maar ik raak zon­der water en wil ergens zijn waar ik in elk geval weer weet waar ik ben en waar ik water kan vinden. Het zal nog een uur­tje duren. Ik loop stevig door en uiteindelijk gaat het pad naar bene­den en brengt me bij Les Islettes. Zes kilometer westelijk van Clermont. Stevig mis. Maar ik kan water krijgen en me­vrouw biedt me ook aan om in haar tuin te kam­peren. Ze had haar beste her­innerin­gen in een tent beleefd. Ik sla het beleefd af.

---

[1] Bij het monument in Varennes en Argonne beschrijf ik in het boek de inscriptie als Truth is more important than Peace. Dat is onjuist. Het is The Right is more precious than peace, die komt uit de speech van Woodrow Wilson van 2 april 1917 waarin hij aankondigt dat de VS meedoet in WOI.

[2]  In 1999 is er over Frankrijk een storm gegaan van ZW naar NO met een kracht van 12+ op de schaal van Beaufort. Deze storm heeft enorme schade aan het bosareaal toegebracht. Ik kom in Noord-Frankrijk vaak op plaatsen waar hele bossen zijn weg­ge­vaagd. En met die bossen ook de route want de marke­ring en de paden zijn [nog] niet opnieuw aangebracht.